Zarys.
Od dłuższego czasu fascynuję się tradycyjnymi hiszpańskimi navajas (niektórzy z was już o tym wiedzą ponieważ nieustannie zamęczam ich tematem
) i w związku z tym przemierzam sieć w poszukiwaniu wiadomości. Problemem dla mnie było przede wszystkim to, że nie znam języka hiszpańskiego - na szczęście jednak istnieją różnego rodzaju translatory internetowe i słowniki więc dawałem sobie jakoś radę.
Jak napisałem wyżej dawałem radę... do czasu.
Oczywiście na początek przeczytałem wszystko, co udało mi się znaleźć o navaja po polsku i uzbrojony w taką wiedzę ruszyłem na podbój sieci.
W języku hiszpańskim słowo “navaja” oznacza nóż składany w przeciwieństwie do “cuchillo”, które to określenie dotyczy noży ogólnie. Warto o tym pamiętać chociażby dlatego, że przeglądając strony internetowe natrafimy na mnóstwo rodzajów navaja, a nie wszystkie navaja są nożami tradycyjnymi, w rozumieniu - produkowanymi w Hiszpanii od wieków. Wiele z tych navajas są konstrukcjami stosunkowo nowymi i choć ich wygląd może sugerować, że są to noże z długą tradycją to tak nie jest, przykładem może być choćby Navaja campera opracowana i produkowana przez Cuchillerię J.J. Martinez. Nie zawsze też określenie po słowie „navaja” sugeruje konkretny typ noża, na przykład nazwa Navaja comun (comun - wspólny, powszechny; pospolity, zwykły) oznacza po prostu, że jest to „inny” rodzaj noża składanego, o nieokreślonej nazwie. Jakby tego było mało, słowem navaja Hiszpanie określają również współczesne noże składane i to zarówno firm hiszpańskich takich jak na przykład: „Muela”, „Nieto”, jak i firm z zagranicy („Benchmade”, CRKT”, „Victorinox” itd.).
Zanim zacząłem zagłębiać się w temat, navaja kojarzyła mi się wyłącznie z nożem w rodzaju Navaja albacetena, bandolera, ewentualnie Navaja sevillana, oczywiście nie miałem pojęcia, że tak się te noże nazywają – dla mnie była to po prostu navaja w różnych formach i wariacjach. Tak właśnie wyobrażałem sobie tradycyjny hiszpański nóż składany, sławną „nawahę” - charakterystycznie wygięta rękojeść i mniej lub bardziej brzuchata głownia. Podejrzewam, że w powszechnej świadomości również pokutuje taki obraz navajas.
Navaja Clasica de Albacete siglo XIX.
![]()
Historia navajas liczy sobie wiele wieków i stanowi ważną część hiszpańskiego dziedzictwa kulturowego (mam zamiar wkrótce upichcić opracowanie na ten temat – w miarę moich możliwości oczywiście
). Typów, odmian i pododmian tych noży jest mnóstwo, o czym przekonałem się dość szybko. Wkrótce mnogość rodzajów navaja, w połączeniu z ograniczeniami wynikającymi z nieznajomości języka okazała się barierą nie do przejścia. Ciężko mi było na przykład rozgraniczyć co w opisie navaja oznacza typ noża, a co jest nazwiskiem twórcy, nazwą cuchillerii czy rodzajem użytego do konstrukcji noża materiału; zwłaszcza, że sieciowe translatory i dostępne mi słowniki rzadko kiedy podawały właściwe znaczenie słów, lub nie rozpoznawały ich w ogóle. Postanowiłem więc uporządkować mętlik, który miałem w głowie i postawiłem przed sobą ambitne zadanie sporządzenia klasyfikacji navajas według ich pochodzenia i typów. Naiwnie sądziłem, że nie będzie tak źle.
Hiszpania dzieli się na 17 wspólnot autonomicznych (Comunidades Autónomas) oraz dwa miasta autonomiczne (Ciudad Autónoma). Wydawało mi się, że największą trudnością będzie odszyfrowanie nazw navaja, a przyporządkowanie ich do konkretnych regionów nie sprawi mi większych problemów, tym bardziej, że niektóre z nazw navaja pochodzą na przykład od nazw miast. Przysiadłem nad tematem, poszperałem i sporządziłem listę kilkunastu “głównych” rodzajów navajas oraz częściowo przypisałem je do regionów - pozostało mi tylko wyjaśnić dręczące mnie wątpliwości. W tym celu zarejestrowałem się na hiszpańskim forum tematycznym “Armas Blancas Despertaferro”, które zresztą śledziłem od dawna, przywitałem się grzecznie i zadałem pytania...
No i zaczęły się schody...
Na początek okazało się, że lista typów navaja, którą sporządziłem, nie do końca jest tym, czym być powinna. Później okazało się, że na przykład to, iż navaja nazywana jest sewilską wcale nie oznacza, że współczesne Navaja Sevillana pochodzą z Andaluzji, itd. itp.
Brakuje niestety jednego, konkretnego opracowania o tradycyjnych navajas, takiego, w którym zebrano by wszystkie informacje na ten temat i pokuszono się o jakąś całościową charakterystykę i klasyfikację. Informacje o navajas rozrzucone są w wielu książkach, opracowaniach, artykułach itd., co znacznie utrudnia rozeznanie się w tej materii, a osobom nie znającym języka hiszpańskiego wręcz uniemożliwia ogarnięcie tego niezwykle szerokiego tematu.
W skrócie.
Najbardziej liczącym się regionem jeśli idzie o produkcję navajas w dzisiejszej Hiszpanii jest Kastylia La Mancza (Castilla La Mancha), a w szczególności dwa miasta: Albacete i Santa Cruz de Mudela. Wspomniane wyżej miejscowości są największymi ośrodkami produkcji noży w Kastylia La Mancza ale rzecz jasna nie jedynymi, poza nimi w regionie noże produkuje się również w np.: Almaraz La Solana, La Roda. Villarrobledo i wielu innych - większość tradycyjnych hiszpańskich navajas wytwarzana jest właśnie tam i to niezależnie od pierwotnego regionu pochodzenia. Ważnym ośrodkiem, jeśli idzie o ilość produkowanych rodzajów noży regionalnych jest także prowincja Badajoz w regionie Ekstramadura (Extremadura). Warto również wspomnieć o produkowanych wyłącznie w gminie Taramundi (Taramundi, Asturias) bardzo popularnych Navajas de Taramundi. W każdym z wymienionych wyżej regionów znajduje się przynajmniej kilka znaczniejszych cuchillerie (wytwórni noży), a w przypadku Kastylii La Mancza nawet kilkadziesiąt, ponadto wielu artesanos produkujących noże w rodzinnych warsztatach. Analogiczną, choć na mniejszą skalę, sytuację zastajemy w innych regionach Hiszpanii (wymienionych w poniższej klasyfikacji). Byłem pod głębokim wrażeniem trwającej przez tyle lat tradycji.
Przyporządkowanie navajas konkretnym Wspólnotom Autonomicznym jest dość trudne, ponieważ w niektórych z tych regionów, charakterystyczne dawniej dla nich noże nie są już od wielu lat produkowane, na przykład: Navaja jerezana pochodzi z miasta Jerez de la Frontera w Andaluzji (Andalucia), ale w zasadzie wytwarza się ją obecnie wyłącznie w Albacete, podobnie rzecz wygląda jeśli chodzi o Navaja malaguena, Navaja rondena pochodzących odpowiednio z Malagi (Malaga, Andalucia) i Ronda (Ronda, Andalucia). Kolejnym przykładem może być Navaja sevillana, produkowana do końca XIX wieku w Sewilli (Sevilla, Andalucia), współcześnie wytwarzana jest w Kastylia La Mancha, w kilku odmianach, zmienionej formie, ale pod wspólną nazwą.
Współcześnie produkowana Navaja rondena z cuchillerii J.J. Martinez Santa Cruz de Mudela:
![]()
Tak więc jeśli spróbujemy sklasyfikować navajas pod kątem współczesnej produkcji to przypisanie ich konkretnym regionom raczej nie wzbudzi kontrowersji, natomiast jeśli idzie o region pochodzenia i cechy charakterystyczne dla niektórych modeli sprawa się komplikuje i wywołuje dyskusje. Na przestrzeni lat, niektóre z dawniej produkowanych modeli uległy modyfikacji i nabrały nowych cech, które zostały im nadane przez twórców z regionów, w których noże te produkowane są obecnie. Dla przykładu dziewiętnastowieczna navaja z Sewilli wyglądała tak:
![]()
![]()
"Sevillana Isabelina"
![]()
Produkowana obecnie w wersji uwspółcześnionej w Santa Cruz de Mudela wygląda tak:
![]()
Czy nadal jest to navaja sewilijska, czy tylko wariacja na temat z Kastylii La Mancha? Raczej to drugie, bowiem produkcję tradycyjnych Navaja sevillana w samej Sewilii zakończono w XIX wieku (jak już wcześniej napisałem). Obecnie mistrzowie z Kastylii La Mancha wytwarzają również Navaja Sevillana w oparciu o dziewiętnastowieczne wzorce z Sewilli (Sevillana siglo XIX i Sevillana Isabelina siglo XIX), jest to jednak seria noży stworzona przede wszystkim dla kolekcjonerów.
Repliki Navaja Sevillana z Albacete:
![]()
![]()
Oczywiście na przestrzeni dziejów wiele modeli tradycyjnych navajas ulegało zmianom i modyfikacjom oraz podlegało okresowo panującym modom na materiały, z których je wykonywano, jednak jeśli przez stulecia produkowane były przez cuchillerie z jednego regionu Hiszpanii, to niewątpliwie pozostają one nadal nożami dla tychże regionów charakterystycznymi.
Z drugiej strony…
Rozróżnienie typów navaja i przyporządkowanie ich konkretnym regionom nadal wzbudza wiele burzliwych dyskusji w samej Hiszpanii. Sprawa nie jest nowa, a niektóre spory toczą się od wieków i w zasadzie trudno je jednoznacznie rozstrzygnąć. Ponadto różnice pomiędzy niektórymi tradycyjnymi navaja są naprawdę niewielkie, polecam waszej uwadze chociażby krótki artykuł autorstwa J.J. Ibero dotyczący Navaja Sevillana i Navaja Malaguena:
http://supraventur.mforos.com/1778550/9329624-la-navaja-maleguena-y-recreaciones-de-j-exposito/ Jeszcze kilka słów na temat nazewnictwa konkretnych navajas.
Wiele współczesnych nazw powstało w drugiej połowie XX wieku i są to nazwy nadawane im przez rzemieślników i "klasyfikatorów". To współczesna klasyfikacja w przypadku starych noży określająca bardziej miejsce pochodzenia niż typ noża.
Dzisiaj, aby określić rodzaj noża nie wystarczy podać nazwy np. "Sevillana, jerezana, rondena itd.", to bardzo ogólne określenie, aby dowiedzieć się, o jaki konkretnie nóż chodzi musimy znać pełną nazwę, zwłaszcza, że część tych noży nie jest już produkowana w swoich rodzimych regionach.
Na przykładzie wspomnianej wcześniej sevillana. Określenie to oznacza, że mamy do czynienia z navaja sewilską, jednak w XIX wieku czyli w czasie gdy navajas faktycznie byly produkowane w Sewilli, zwrotu tego w Sewilii raczej się nie stosowało, modele były opisywane według miejsca ich wytworzenia - czyli konkretnego warsztatu, czasem odmiany (aristocratica, de lujo), rodzaju zdobienia i nazwiska twórcy.
Współczesne Navaja sevillana to grupa noży mająca niewiele wspólnego z dawnymi, faktycznie pochodzącymi z Sewilli nożami, które dla odróżnienia opisywane są dodatkowo "siglo XIX, XVIII" (w zależności od wieku, z którego pochodzą) - współczesne navajas są bardziej zróżnicowane niż dawne i przeważnie są na nowo opracowanymi nożami lub stanowią kompilację kilku modeli. Z dawnymi navajas łączy ich tylko nazwa.
Aby dowiedzieć się o jaki nóż chodzi, nie mając go w ręku lub nie widząc go na zdjęciu potrzebujemy więcej danych lub przynajmniej nazwę typu noża i nazwisko twórcy. Jeśli wiemy tylko tyle, że mamy Navaja sevillana z Kastylii La Mancza, to tak naprawdę nic nie wiemy, bo w tym regionie navajas o tej nazwie produkowane są w wielu odmianach i przez wielu twórców; dopiero zapis w stylu Navaja sevillana Exposito przybliża nam co nieco, a już Navaja sevillana Exposito Santa Cruz de Mudela plus rodzaje użytych w produkcji materiałów w pełni przedstawi nam obraz konkretnej navaja.
Pełniejszy opis ma również sens dlatego, że niektore rodzaje navajas produkowane są w wielu regionach Hiszpanii i pomimo identycznej nazwy znacznie się od siebie różnią, na przykład Navaja cabritera z Don Benito i Navaja cabritera z Albacete.
Typy tradycyjnych navajas oraz główne ośrodki, w których są one wytwarzane we współczesnej Hiszpanii:
Andalucía: (region Andaluzja)
Provincia de Córdoba (prowincja Kordoba):
Villanueva de Córdoba (miejscowość)
Navajas-Jarota
-Punta recta
Provincia de Cádiz (prowincja Kadyks):
Paterna de la Ribera. (miejscowość)
-Navaja Punta cortada
Provincia de Sevilla (prowincja Sewilla)
Navajas-Sevillana siglo XIX (patrz: Albacete)
-Sevillana recta siglo XIX (obecnie nieprodukowana)
-Sevillana Isabelina siglo XIX (patrz: Albacete)
Provincia de Malaga (prowincja Malaga)
-Navaja Malaguena siglo XIX (patrz: Albacete)
Navaja Jarota i Punta recta
![]()
![]()
Aragon (region Aragonia)
Provincia de Zaragoza (prowincja Saragossa)
Sástago (miejscowość)
-Navaja Sastago - Produkowane wyłącznie przez dwóch artesanos z Sastago, Dionisio Liso i Roman Sanz.
Zaragoza (miejscowość Saragossa)
-Navaja Zaragoza - Navajas o stylistyce pozostającej pod wyraźnym wpływem noży francuskich, powszechne w XIX wieku, niektóre z nich były nawet we Francji produkowane. Najbardziej znana marka z XIX wieku to Valero Jun. Obecnie wytwarzane są wyłącznie repliki autorstwa Roman Sanz.
Provincia de Huesca (prowincja Huesca)
-Navaja Sobrarbe - Tradycyjna navaja wykonywana przez rzemieślników z Pirenejów w rustykalnym stylu. Obecnie produkowana wyłącznie z rękojeścią wykonaną z bukszpanu przez jednego tylko rzemieślnika.
Teruel. (miejscowość)
- Navaja Teruel - Niezwykle rzadka i „tajemnicza” navaja z miasta Villarluengo. Obecnie już nieprodukowana, choć można jeszcze spotkać te navajas w okolicy Villarluengo. Ostatnim znanym twórcą tych noży był Julio Royo.
Navaja Sastago (Dionisio Lisio)
![]()
Navaja Sastago (Roman Sanz)
![]()
Dawne Navaja Zaragoza marki Valero Jun
![]()
"Francesca" - również marki Valero Jun
![]()
Navajas z muzeum regionalnego w miejscowości Teruel
![]()
![]()
![]()
Asturias (region Asturia)
Taramudi (miejscowość)
Navajas-Punta recta
-Punta vuelta
-Punta centrada
-Punta mocha (inaczej Punta cortada)
-De oficios (noże przeznaczone do konkretnych prac: Injertar, Tranchete)
Santa Eualia de Oscos (miejscowość)
-Navaja Santalla (praktycznie identyczne z Navajas de Taramundi)
Punta recta
![]()
Punta vuelta
![]()
Punta centrada
![]()
Punta mocha, de oficios
![]()
Navaja Santalla
![]()
Baleares (region Baleary)
Mallorca (wyspa Majorka)
Llucmajor, Muro, Consell (miejscowości)
Navajas-De Pastor
-Marinera
-De talo
-Gatxoll
-Trinxet
-De injertar
-Pescador
Navajas Marinera, De injertas, De pescador, Gatxol, Trinxet, De pastor, De talo (De porquer) - zdjęcie otwartych noży - od góry do dołu, od lewej do prawej.
![]()
![]()
Castilla-La Mancha (region Kastylia La Mancza)
Albacete (miejscowość)
Navajas-Bandolera
-Capaora
-Abaceteña clásica
-Estilete
-Jerezana
-Machete
-Pastora
-Punta espada
-Punta cortada
-Espejillos
-Sevillana
-Sevillana siglo XIX (replika tradycyjnej dziewiętnastowiecznej navaja z Sewilli)
-Sevillana Isabelina siglo XIX (replika tradycyjnej dziewiętnastowiecznej navaja z Sewilli)
-Malaguena siglo XIX (replika dziewiętnastowiecznej navaja z Malagi)
Navaja albacetena
![]()
Navaja capaora
![]()
Navaja bandolera
![]()
Navaja estilete
![]()
Navaja jerezana (współczesna, wykazująca cechy navaja sevillana)
![]()
Navaja jerezana (współczesna)
![]()
Navaja machete
![]()
Navaja pastora
![]()
Navaja espada
![]()
Navaja punta cortada
![]()
Navaja espejillos
![]()
Navaja sevilllana (współczesna)
![]()
Navajas sevillana siglo XIX (repliki)
![]()
![]()
![]()
![]()
Uproszczona typologia navajas produkowanych w XX wieku w Albacet
![]()
Santa Cruz de Mudela (miejscowość)
Navajas-Arabe
-Clásica, de estaje (praktycznie identyczna jak albacetena clasica)
-Estilete
-Machete
-Punta espada
-Punta cortada
-Sevillana
-De taconcillo
-Espejillos
Navaja Arabe
![]()
Navaja Estaje
![]()
Navaja machete
![]()
Navaja estilete
![]()
Navaja Punta espada
![]()
Navaja sevillana (współczesna)
![]()
Navaja taconcillo
![]()
Navaja jerezana (inny model)
![]()
Janusz Łangowski
